Thi là bộ tổng tập thơ ca dân gian của
Trung Quốc thời cổ trên tất cả các phương diện, từ sinh hoạt đời thường đến những
lễ nghi, từ cuộc sống thôn dã đến nơi triều đình. Thi là tiếng lòng, tức là sự
phản ánh của dân chúng đối với nền chính trị.
Thiên tử nhà Chu
yêu cầu các vua chư hầu phải thu thập thơ trong dân gian để dâng lên cho mình xem
xét qua những chuyến đi tuần thú. Từ đó, vua chư hầu lại sai các quan đi thu thập
thơ ca dân gian (thái thi), chư hầu dâng lên , thiên tử xem mà thấy được phong
tục (trần thi quan phong). Trong những bài thơ được dâng lên, dẫu có bài chê
trách chế độ, nhưng thiên tử không lấy đó mà trách phạt, trái lại càng răn mình
chăm lo cho chế độ.
Bởi vậy, Thi là bản trường ca ca ngợi thời kì thịnh
trị của nhà Chu, nhưng đó chỉ là giai đoạn đầu, khi còn các bậc thánh vương như
là Văn – Vũ – Chu công, luôn được lòng dân hướng về.
Khi Vũ Vương diệt
nhà Thương, xác định nền thể chế của nhà Chu với đầy đủ lễ nhạc, phong cho họ
hàng thân thích cùng những đại thần có công các vùng đất để làm chư hầu. Thiên
tử nhà Chu ở nơi kinh kì, rộng ngàn dặm, những nơi khác là chư hầu. Nhà Chu đặt
ra các chế độ để chư hầu phụng sự, nhưng bản thân thiên tử nhà Chu cũng có
trách nhiệm bảo về chư hầu. Họ liên kết với nhau để chống lại các bộ tộc bên
ngoài (khuyển, nhung, bắc địch, đông di, nam man, rợ Hoài, kiểm doãn, …). Thiên
tử nhà Chu theo thông lệ thì 5 năm sẽ đi tuần thú 1 lần.
Khi nhà Chu Bình
Vương dời đô về Lạc Ấp, nhà Chu chuyển sang phía đông, thì trật tự do nhà Chu đặt
ra đã không còn được hiệu quả như trước nữa. Chư hầu ngày càng lớn mạnh, lấn át
thiên tử nhà Chu, thậm chí còn liên kết với những bộ tộc bên ngoài để đánh chiếm
lẫn nhau. Thời Xuân Thu thì mới dừng lại ở chuyện xưng bá, vẫn còn phảng phất
cái gọi là đức; nhưng sang thời Chiến Quốc thì chẳng còn gì cả, kẻ mạnh diệt kẻ
yếu.
Khi Khổng Tử soạn
Xuân Thu, Ngài gửi gắm vào đấy tinh thần phục tùng, đề cao thiên tử nhà Chu. Mọi
hành động đều hướng về cái gọi là chính danh và tôn vương nhương di (đề cao
thiên tử, xua đuổi di rợ). Cho nên, những ghi chép theo niên hiệu hay tước
phong của nhà Chu thì là khen, gọi thẳng tên thì thường là chê. Đấy chính là
cách ghi chép thể hiện tinh thần “ngụ bao biếm” (ngụ sự khen chê). Cho nên mới
nói, Nhất tự chi bao vinh ư hoa cổn; nhất tự
chi biếm nhục ư phủ việt 一 字 之 褒 榮 於 華 袞; 一 字 之 貶 辱 於 鈇 鉞 (một chữ khen thì vinh hơn hoa gấm, một chữ
chê sợ hơn búa rìu). Khổng Tử làm Xuân
Thu mà loạn thần tặc tử cụ phải kinh sợ.
Bút pháp của Xuân Thu trở thành lối bút của lối
viết sử sau này, và là gương sáng rạng soi danh phận, tôn chính thống, mãi là
gương cho các bậc đế vương muôn đời.
Tài liệu tham khảo:
1. Phạm Văn Khoái, Giáo trình Xuân Thu - Tả truyện.
2. Ngữ văn Hán Nôm, Ngũ kinh.
Triều Khúc, Hà Nội ngày 13 tháng 12 năm 2013.
Hữu Trạch Lê Đình Sơn chém
