Mùa Lạc

Năm nào cũng vậy, cứ vào khoảng thời gian này, quê tôi lại vào vụ thu hoạch lạc, mà tôi hay gọi với cái tên “mùa lạc” như tên một tác phẩm văn học của nhà văn Nguyễn Khải.

Mùa lạc năm nay có phần muộn hơn năm ngoái, cũng muộn hơn so với những năm về trước. Tôi nhớ những năm trước, cứ vào khoảng tết Mồng năm (tết Đoan Ngọ) dân làng đã rộn ràng thu hoạch, nhưng năm nay mãi đến tận bây giờ dân làng mới bắt đầu xuống ruộng. Nguyên nhân chính là do lạc năm nay tỉa muộn, mà nguyên nhân của việc tỉa muộn là do tiết trời lạnh. Như thường lệ, hằng năm dân làng tỉa vào trước tết, ngay sau khi thu hoạch vụ Đông, tỉa xong chuẩn bị nghỉ sắm tết là vừa. Không chỉ có lạc, mà ngay cả lúa cũng như vậy, cũng được cấy trước tết, khi thoảng có nhà nào muộn thì mới để ra giêng. Lịch xưa nay là vậy, nhưng mấy năm nay thời tiết thay đổi dữ quá, trước tết tiết trời rét căm căm, không thể ra đồng được xuống giống được. Trường hợp có tỉa được lạc, hay cấy được lúa ra đồng thì cũng bị lạnh mà hỏng hết giống, nên dân làng thường nấn ná để ra giêng, khi trời đã hửng ấm.

Lạc là cây màu ngắn ngày, từ khi tỉa đến khi thu hoạch chỉ chừng bốn tháng. Nhưng trong khoảng bốn tháng đó có biết bao công đoạn chăm sóc, từ làm cỏ, sáo đất, bón phân, cho tới vun gốc, sau đó mới yên tâm nghỉ ngơi cho đến khi thu hoạch. Đấy là nói khi bình thường, chứ khi thoảng giống xấu, lạc bị mất nhiều thì còn phải đi tỉa dặm (tỉa bù khoảng đất bị mất). Lạc có thể tỉa thóc hoặc tỉa mầm, tùy vào đất khô hay đất ẩm, trời ấm hay trời lạnh, đất bái cao hay đất bái thấp. Tỉa thóc thì nhanh, nhưng phần trăm lên không được như tỉa mầm, nhưng tỉa mầm thì lại lâu và mất thời gian hơn.

Trong kỳ nghỉ tết vừa rồi, tôi có dịp được đi tỉa lạc cùng với bố mẹ và thằng em trai, nhưng bây giờ đến khi thu hoạch thì tôi không thể về được. Trước đây, khi còn ở nhà thì năm nào tôi cũng cùng với gia đình, anh em đi nhổ lạc, thậm chí những năm khi tôi mới bắt đầu ra Hà Nội học, mỗi dịp mùa vụ tôi vẫn tranh thủ về giúp gia đình. Nhưng việc học ngày một bận, tôi cũng ít có thời gian về thăm nhà, nói gì đến về giúp đỡ bố mẹ những khi nông vụ.

Năm nay tôi không thể về được, nên chuyện của năm nay tôi hiện chưa được rõ, tôi đi nói chuyện trước đây vậy. Những chuyện thu hoạch thì thực ra năm nào cũng như năm nào, nên cũng chẳng có gì mới lạ. Vào mùa thu hoạch là khi lạc đã già chừng 80%, mà cây lạc cũng bắt đầu rượi xuống, bà con háo hức xuống ruộng thu hoạch. Chuyện đồng quê, tưởng chừng mệt nhọc, nhưng cũng không ít tiếng cười và niềm vui.

Bởi mùa này ban ngày trời rất nắng, chừng 9 – 10 giờ sáng thì đã không thể chịu được nữa rồi, nên bà con thường đi nhổ lạc vào buổi tối hoặc lúc về sáng. Tôi còn nhớ một lần nhà tôi đi nhổ lạc lúc về sáng, khi đó khoảng 3 giờ sáng, khi đó trăng hãy còn tỏ, gió mùa nhẹ thổi, vắng tiếng ếch nhái, tí tách tiếng dế, nghe như một bản nhạc đồng quê. Nhà tôi đi sớm là vậy, nhưng đến ruộng thì đã có nhà nhổ được cả sào rồi, chắc có lẽ họ đi từ tối qua. Bố tôi không quên đem theo cái điếu cày, trước khi xắn tay là thì không quên bắn một điếu. Cũng nhờ cái điếu, khi thoảng mấy chú, mấy bác gần đó chạy lại hút thuốc, chuyện trò xua tan đi cái nỗi vất vả của nghề nông. Cái nghề nông gắn bó từ thuở cha ông, tuy vất vả, cực nhọc nhưng yên bình, đậm tình người.

Trời càng về sáng, tiếng chào hỏi, chuyện trò trên khắp cánh đồng càng trở nên rôm rả hơn. Những câu chuyện phiếm, những lời so sánh về mùa màng năm nay với các năm trước, rồi những chuyện trên trời dưới biển cũng không hề ngớt trên môi những người nông dân vui tính, hóm hỉnh. Khi thoảng được chuyện hay, mọi người lại cười phá lên, nhưng tay vẫn đều đều quơ nhổ từng hàng cây lạc đều tăm tắp. Khi thoảng, một vài người đi qua lại hỏi vọng xuống xem lạc năm nay có nhiều củ không, và những tiếng chào đáp trả kèm theo những câu trả lời.

Nắng sớm nhẹ vắt qua muôn vật, một vài khoảnh lạc hãy còn xanh, lấm tấm lẫn trong màu xanh của lá lạc là một vài chấm vàng tươi của hoa lạc. Mà cũng lạ, ngay cả những nhà cây đã bắt đầu lụi, vẫn thấy có điểm vài màu vàng tươi của hoa lạc. Những gốc ngô lô chô nhô lên giữa bạt ngày màu xanh của lá lạc, quê tôi thường tỉa ngô ở hai bên của vạt lạt, nhưng do ngô tốt, lạc hay bị vóng, nên giờ ít nhà trông xen ngô vào lạc. Thực ra, trước đây trồng xen ngô vào lạc như vậy là để lấy ngô để chăn nuôi, chứ giờ thức ăn chăn nuôi sẵn nên người ta cũng không quan trọng việc trồng xen ngô nữa.

Lạc sau khi nhổ lên, giũ sạch đất, sẽ được phơi sơ tại ruộng trước khi đem về, cho nên buổi trưa mới phái cất công ở lại ruộng trông coi là như vậy. Quê tôi, cũng tùy vào cây lạc có tốt hay không mà người ta có xén bớt phần lá đi hay không. Việc xén bớt lá đi là vì một số lí do, trước là để đem phần gốc và củ về cho nhẹ hơn, sau là lấy phần lá phơi khô làm thức ăn mùa mưa cho trâu bò, hoặc có nhà dùng lá lạc tươi làm phân bón, nói chung là không để lãng phí chút sản phẩm phụ nào của đồng ruộng. Giữa trưa sang chiều, khi lớp trên đã khô, chúng tôi sẽ đi trở ngược từng khom lại để cho khô cả mặt dưới, việc này tuy không lâu như nhổ, nhưng dưới trưa hè thì cũng đủ để mướt mồ hôi.

Dưới cái nắng tháng Năm, những bọn trẻ con như chúng tôi được giao nhiệm vụ trông lạc, tất nhiên là ngồi trong bóng cây, hoặc chỗ mát nào đó, chứ không phải là ngồi ngoài nắng. Ở quê, dẫu nắng nhưng không gian bao la, gió Nam đưa ngược lên rất khoan khoái. Lại chưa kể khi thoảng có cánh diều no gió, nằm gác chân chữ ngũ, mắt liu diu, vừa gật gù vừa ngắm cánh diều bé tí trên cao. Khi thoảng ngủ quên, tỉnh dậy thì mặt giời cũng xuống gần đến ngọn tre.

Chiều đến, tùy theo điều kiện từng nhà mà các phương thức đem lạc về nhà cũng khác nhau. Có nhà dùng xe trâu, xe bò, có nhà thuê công nông, thậm chí có nhà vẫn dùng xe thồ. Trên những cánh đồng, trên khắp đường đi, đâu đâu cũng lạc, những tiếng cười nói, những câu hát vui, những tiếng í ới gọi nhau, càng làm cho cảnh ngày mùa thêm náo nhiệt.

Nhà tôi có xe bò, nên việc chở một sào lạc đem từ đồng về nhà cũng không phải khó khăn lắm. Thông thường, nếu đã xén lá thì sẽ chở chừng một xe nặng, chất cao như cây rơm. Nếu lạc cây tốt mà không xén lá, thì thường phải chở làm hai chuyến cho nhẹ, mà cũng đỡ cồng kềnh. Khi thoảng, tôi xin được đánh xe bò, trên đường về leo lên xe ngồi, nghe gió lùa qua tai, nghe mùi vị ngày mùa mằn mặn thấm dần vào miệng qua những giọt mồ hôi. Trên đường, những xe lạc như những cây rơm di động nối đuôi nhau, tựa như những đoàn xe trong kháng chiến chầm chậm tiến về phía trước. Những cảm giác khó tả trào lên, nhìn về nơi xa xăm, những áng mây đủ màu của chiều hè tuyệt đẹp, đủ các hình thù, chỉ cần khéo tưởng tượng một chút là có thể đoán ra đủ thứ trên đời.

Sau khi đem về nhà, lạc sẽ được vặt tách riêng phần củ và phần gốc, sau đó phơi riêng gốc và củ. Phần gốc sẽ được phơi riêng để làm củi đun, phần củ được phơi cho tới khi giòn, sau đó sẳn bớt những củ óc, củ sâu và những rác, rồi mới đóng bao hoặc cho vào chum. Trường hợp chưa thể vặt tách riêng củ ra được, thì sẽ phơi thêm một vài nắng, sau đó đánh đống, che đậy cẩn thận để vặt dần.

Tôi là một đứa khá háu ăn lạc, từ lạc tươi, lạc luộc, cho đến lạc khô, lạc rang, món nào tôi cũng khoái. Mùa lạc, hầu như lúc nào trong túi áo túi quần cũng có lạc, khi thoảng buồn mồn thì ăn, đã thế nhà tôi lại có giếng khơi, nước trong mà ngọt, mùa hè uống mát rượi, mỗi khi đi nắng về múc lấy một gầu, đánh vài ngụm thì tỉnh hết cả người. Nhà tôi hay lo tôi ăn lạc sống uống nước lã đau bụng, nên hay quát lắm. Tôi cũng dạ dạ vâng vâng, nhưng lát sau lại đâu vào đấy. Trẻ con ở quê mà, đứa nào chẳng vậy.

Đấy là những năm thời tiết thuận lợi, giời không mưa liên miên, dân tình còn thong thả. Chứ những năm mưa gió, nước ngập khắp từ bái thấp đến đồng cao, chỉ hai ba hôm lạc đã bắt đầu thối, dân làng lại hô hào khai đi nhổ chạy. Đối với lạc nước, nhà nào có đất phơi thì sẽ đem luôn về phơi, nhà nào không có đất phơi thì phải chống thành từng mô, chổng phần gốc và củ lên trên giời, sap cho không tiếp xúc với nước thì tốt. Nói chung, nhổ lạc nước thì khổ lắm, nên chẳng có gì vui cả, nhưng chuyện gì càng khổ thì người ta lại càng nhớ lâu. Nhưng nhớ thì cũng kệ, bởi cũng chẳng ai muốn nhắc chuyện khổ mà làm gì.

Khi trên đồng hầu hết đã thu hoạch xong, những cánh đồng bát ngát màu xanh của lạc giờ chỉ còn là những khu đất trống bao la. Sắp tới, trên những khoảng đất trống đó người ta sẽ làm vụ mới, mà chủ yếu là gieo sạ lúa. Lúc bấy giờ, là lúc trẻ con tranh thủ những ngày nghỉ hè lên đồng đi mót lạc, mót là mót những củ lạc rơi, những bụi lạc còn sót lại. Việc mót lạc không chỉ vì tránh để sót gây lãng phí, mà còn là để về sau lạc sót lại không lên gây hại cho lúa. Những đêm mưa, sáng hôm sau trẻ con lên đồng từ rất sớm, bởi mưa thì những củ lạc sót sẽ chòi ra, khi thoảng chỗ nào nước ngập lạc còn trôi dạt về một góc, chỉ cần vốc lấy. Những lúc như vậy, chỉ biết sướng thôi chứ chả rảnh để nghĩ đến mưa gió thì ảnh hưởng đến mùa vụ ra sao cả đâu, với lại trẻ con nghĩ nhiều mệt lắm.

Các bạn ạ, dầu là giời mưa hay giời nắng, năm được mùa hay năm thất bát, thì trên quê tôi cũng chẳng vì thế mà thiếu đi những niềm vui, những tiếng cười. Ấy là những năm ngược về trước, chứ dăm ba năm nay, tôi ít được ở nhà lâu nên những cảm nhận cũng ít dần đi. Ngoài Hà Nội, tuy đông vui tấp nập, nhưng nhiều lúc nhớ nhà, nhớ quê kinh khủng. Nhất là những ngày mùa như thế này, nghĩ đến bố mẹ vất vả ở quê mà lòng thêm rạo rực, khi thoảng ngồi trên tầng thượng trông về phương nam mà trong lòng không khỏi nghĩ xa xăm.

Đêm nay giời lác đác mưa, không khí êm dịu, ngoài Hà Nội tôi chỉ biết gửi chút tâm sự qua câu chuyện về ngày mùa quê tôi. Cũng là để không quên đi những ngày vất vả nhưng cũng ắp kỷ niệm của tuổi thơ. Giờ đây, và có những lúc tôi thèm cái cảm giác được đi chân đất chạy trên những cánh đồng một cách lạ thường.

Hà Nội, đêm 22 tháng 6 năm 2014.

(Bách Quỷ Trúc Lâm)