Mấy ngày hôm nay, trên một số báo mạng
đang bàn tán xôn xao về tờ lịch của ngân hàng HSB, tiếp đó là bài báo của
VH&TT phỏng vấn anh Trần Quang Đức, nên tôi quyết định đăng
bài này lên Blog cá nhân, chỉ với một ý nghĩ rằng, nếu mình biết được điều gì
thì nên chia sẻ để mọi người cùng biết.
Bản thân tôi thì không dám có lộng
bàn gì ở đây, nhưng tôi trộm nghĩ rằng, đã là truyền thuyết thì không nên xác định
rạch ròi là đúng hay là sai, mà điều quan trọng là ý nghĩa của câu chuyện đấy
đem lại là gì. Rõ ràng, trong bối cảnh xã hội cách đây vài trăm năm thì không
phải chuyện gì cũng có thể làm sáng tỏ, cho nên chuyện ‘tam sao thất bản’ là một
điều hết sức bình thường. Năm ngoái, tôi có được học về một tác phẩm của Phương
Đình Nguyễn Văn Siêu, nói về Hồ Kiếm và nguồn gốc tên gọi của Hồ. Tôi rất thích
câu “hồ dĩ
kiếm danh giả, hựu bất chuyên tại kiếm, dĩ kì hữu kiếm chi công nhĩ” (Hồ
có tên là Hồ Kiếm không phải chỉ chuyên ở kiếm, mà ấy là do công của kiếm đem lại).
Cứ theo câu nói trên, thì cách tiếp nhận của Phương Đình Nguyễn Văn Siêu trong
bối cảnh xã hội đương thời thật là đáng quý, đáng khen.
Bài kí về Hồ Kiếm là tác phẩm của
Phương Đình Nguyễn Văn Siêu, rút ra từ Phương
Đình văn tập, đã từng được đăng trên Tạp chí Nam Phong, nay tôi dùng lại. Theo
Tạp chí Nam Phong, phàm là những chỗ khó hiểu còn nghi vấn trong tác phẩm thì
được dùng [ ] để đánh dấu, để mong được bậc “bác nhã quân tử” đính chính giúp.
Dưới đây là phần chữ Hán, phiên âm và dịch nghĩa của bài kí.
1. Chữ Hán: 劍湖記 (方亭阮文超著 )
余幼已聞有劍湖,
而未曾到。往者移住軍屯,其左岸除以路。昔之于迴灌莽,人所不得至,今爲熟徑。予或旦而過之, 三五魚舟蒙露而出,
中有水鳥數四群自相離合若避之者; 或暮而過之, 鈴柝在樓, 足下微波互答, 不數十步漸覺寒氣侵人;
或日乘興而往焉, 買舟獨泛, 可霎辰而盡; 捨舟登湖中之山, 披蒙葺傍草廟,
四其望, 邑屋華麗隨樹隱見者,半士女繽紛出没。其上者半,俯視湖中, 則無不見之者,
又不啻宇宙大觀焉. [既而曰: 城市中有此觀常在也. 然而至者數矣, 未嘗有一字].
明命八年秋,予友陳得英者始家於湖畔,遇邀以歸, 坐之曰: “樂哉!
洋洋乎! 子其記之。” 曰:
“記則盡之矣。” 曰: “毋乃小之歟。”
曰: “觀無窮而言有盡.予非小之也。然使我而不凝於物,雖滄海在前猶以爲小; 使物得以役我, 雖壑溪猶以爲大,
而矧於湖。得英曰: “雖然, 斯遊也而不與人共之乎?” 嗟夫! 天地間,
景有同遊, 人無盡合; 林麓烟水之幽邃,
覩之者或為之沉嘻激慨而樂者愈形其樂; 樓臺風物之繁華, 得之者或爲之酣歌醉舞而憂者終不以此易其憂。以我旦暮間所得,亦且不同; 觀者各自取可也, 而何言? 因飲之酒,
酒半, 又曰: “吾欲聞所爲劍湖者, 笑答之曰:
子欲予記以存之歟? 待予記而以存, 湖失久矣。不見前内湖者, 今而累瓦其上矣。七畝湖者,今而通衢其中矣。旗臺者, 昔之蓮湖者。泉局者, 昔之水軍湖者。 亦有入月猶湖, 出月則瓦營矣。 去日猶營,來日則平湖矣。然今古不同, 廢興異跡。 [此而并引, 何乃存歟?] 。 子欲聞,
予蓋有聞焉。昔黎葉將僭於莫, 襄翼帝幸此湖, 先失其開國劍, 索之不得, 而湖始以劍名。
[方且] 黎未興之始, 我國復爲明有,
來官者, 徒利其國而外其人, 賢者屈服, 民不聊生。太祖應天順人起而驅之, 降者萬餘送歸其國, 不忍殺。至今四百餘年, 黎再亡矣。猶能永無北患,雖感其恩而三尺之威尙在。然則, 湖以劍名者, 又不専在劍, 以其有劍之功耳。不然, 黎中興後, 鄭帥嘗卽西湖為行宫, 植以蓮,
今亦存, 人何獨不以蓮名是湖者!
2. Phiên âm: Kiếm hồ kí (Phương Đình Nguyễn Văn Siêu)
Dư ấu dĩ văn hữu Kiếm hồ, nhi vị tằng đáo. Vãng giả di trú quân đồn,
kì tả ngạn trừ dĩ lộ. Tích chi vu hồi quán mãng, nhân sở bất đắc chí, kim vi thục
kính. Dư hoặc đán nhi quá chi, tam ngũ ngư chu mông lộ nhi xuất, trung hữu thủy
điểu sổ tứ, quần tự tương li hợp nhược tị chi giả; hoặc mộ nhi quá chi, linh
thác tại lâu, túc hạ vi ba hỗ đáp, bất sổ thập bộ tiệm giác hàn khí xâm nhân;
hoặc nhật thừa hứng nhi quá yên, mãi chu độc phiếm, khả siếp thời nhi tận. Xá
chu đăng hồ trung chi sơn, phi mông tập bàng thảo miếu, tứ kì vọng, ấp ốc hoa lệ
tùy thụ ẩn hiện giả, bán sĩ nữ tân phân xuất một. Kì thượng giả, bán phủ thị hồ
trung, tắc vô bất kiến chi giả, hựu bất thí vũ trụ đại quan yên. [Kí nhi viết:
thành thị trung hữu thử quan thường tại dã. Nhiên nhi chí giả sổ hĩ, vị thường
hữu nhất tự]. Minh Mệnh bát niên thu, dư hữu Trần Đắc Anh giả thủy gia ư hồ bạn,
ngộ yêu dĩ quy, tọa chi viết: “Lạc tai! Dương dương hồ! Tử kì kí chi”. Viết:
“Kí tắc tận chi hĩ”. Viết: “Vô nãi tiểu chi dư?” Viết: “Quan vô cùng nhi ngôn hữu
tận. Dư phi tiểu chi dã. Nhiên sử ngã nhi bất ngưng ư vật, tuy thương hải tại
tiền do dĩ vi tiểu; sử vật đắc dĩ dịch
ngã, tuy hác khê do dĩ vi đại, nhi thẩn ư hồ”. Đắc Anh viết: “Tuy nhiên, tư du
dã nhi bất dữ nhân cộng chi hồ?” Ta phù! Thiên địa gian, cảnh hữu đồng du, nhân
vô tận hợp; lâm lộc yên thủy u thúy, đổ chi giả hoặc vị chi trầm hy kích khái
nhi lạc giả dũ hình kì lạc; lâu đài phong vật chi phồn hoa, đắc chi giả hoặc vị
chi ham ca túy vũ nhi ưu giả chung bất dĩ thử dịch kì ưu. Dĩ ngã đán mộ gian sở
đắc, diệc thả bất đồng; đổ giả các tự thủ khả dã, nhi hà ngôn? Nhân ẩm chi tửu,
tửu bán, hựu viết: “Ngô dục văn sở vi Kiếm hồ giả”. Tiếu đáp chi viết: “Tử dục
dư kí dĩ tồn chi dư? Đãi dư kí nhi dĩ tồn, Hồ thất cửu hĩ”. Bất kiến tiền nội Hồ
giả, kim nhi lũy ngõa kì thượng hĩ. Thất Mẫu hồ giả, kim nhi thông cù kì trung
hĩ. Kì Đài giả, tích chi liên hồ giả. Tuyền cục giả, tích chi Thủy Quân hồ giả.
Diệc hữu nhập nguyệt do hồ, xuất nguyệt tắc ngõa doanh hĩ. Khứ nhật do doanh,
lai nhật tắc bình hồ hĩ. Nhiên kim cổ bất đồng, phế hưng dị tích. [Thử nhi tịnh
dẫn, hà nãi tồn dư?]. Tử dục văn, dư cái hữu văn yên. Tích Lê diệp tương tiếm ư
Mạc, Tương Dực đế hạnh thử hồ, tiên thất kì khai quốc kiếm, sách chi bất đắc,
nhi hồ thủy dĩ kiếm danh. [Phương thả] Lê vị hưng chi thủy, ngã quốc phục vi
Minh hữu, lai quan giả đồ lợi kì quốc nhi ngoại kì nhân, hiền giả khuất phục,
dân bất liêu sinh. Thái tổ ứng thiên thuận nhân khởi nhi khu chi, hàng giả vạn
dư tống quy kì quốc, bất nhẫn sát. Chí kim tứ bách dư niên, Lê tái vong hĩ. Do
năng vĩnh vô Bắc hoạn, tuy cảm kì ân nhi tam xích chi uy thượng tại. Nhiên tắc,
hồ dĩ kiếm danh giả, hựu bất chuyên tại kiếm, dĩ kì hữu kiếm chi công nhĩ. Bất
nhiên, Lê Trung Hưng hậu. Trịnh soái thường
tức Tây hồ vi hành cung, thực dĩ liên, kim do tồn, nhân hà độc bất dĩ liên danh
thị hồ giả!
3. Tạm dịch: Bài
ký về Hồ Kiếm – Phương Đình Nguyễn Văn Siêu
Ta thuở bé đã từng
nghe có Hồ Kiếm, nhưng chưa từng được đến. Gần đây mới dời đồn đóng quân đi, mé
trái của Hồ có chừa ra một lối đi. Trước đây rậm rạp quanh co, là chỗ mà người
ta không được phép lui tới, nay đã thành đường nhẵn. Tôi có khi qua đấy vào khi
sáng sớm, [thấy] dăm ba chiếc thuyền chài đội sương ló ra, trên mặt hồ vài ba
con chim nước xúm lại rồi tản ra như tránh người vậy; hoặc có khi tôi qua đấy
vào lúc chiều hôm, trên lầu vang tiếng mõ, dưới chân sóng nhẹ đuổi nhau, đi vài
mươi bước thì dần cảm thấy khí lạnh thấm vào người. Có hôm tôi nhân hứng qua đấy,
thuê thuyền bơi một mình, chỉ thoáng lát
là bơi hết hồ, rồi rời thuyền lên núi ở giữa hồ, vạch cỏ gianh bên cạnh miếu
xưa, nhìn ra bốn phía, thấy nhà cửa hoa lệ, thấp thoáng ẩn hiện, phải đến phân
nửa là trai gái tấp nập ra vào. Bóng rủ xuống hồ, cúi nhìn thì không gì là
không thấy[1],
thực chẳng khác gì một đại kì quan trong vũ trụ. [Thế rồi tôi nói: Trong chốn
thị thành có một đại kì quan còn mãi đó, người đến thăm chỗ này thực nhiều lắm,
nhưng chưa có ai ghi lại lấy một chữ]. Mùa thu, năm Minh Mệnh thứ 8 [tức năm
1827], bạn tôi là ông Trần Đắc Anh cất nhà bên bờ Hồ, gặp tôi mới mời về nhà, mời
tôi ngồi và nói rằng: Vui thay! Cảnh hồ. Ngài hãy làm một bài văn về nó đi. Tôi
bảo rằng: Nếu chép ra thì hết mất! Thế sao không rút ngắn nó lại? Rằng: Kì quan
thì vô cùng, mà ngôn từ thì có hạn. Tôi không thể rút gọn lại được đâu! Thế
nhưng, nếu ta không hòa mình vào cảnh vật, thì dẫu có đứng trước biển xanh thì
cũng chỉ thấy bé nhỏ. Nếu để vật hút hồn ta, thì ngòi rãnh cũng trở nên rộng lớn.
Huống chi là đối với Hồ này. Ông Đắc Anh nói: “Chẳng nhẽ Ngài lại không muốn
chia sẻ cuộc du chơi [Hồ] lần này với mọi người hay sao? Than ôi! Trong khoảng
trời đất, cảnh vốn cùng chơi, người đâu hợp hết. Nơi sông núi xa xôi, có người
thấy mà tỏ lòng cảm khái, vui vẻ, nên cái vui lại càng vui. Nơi lâu đài phong vật
phồn hoa, người đến đó, có người hoặc là say mê ca múa, mà rốt cuộc thì buồn vẫn
không đổi lòng buồn. Ngay như với tôi đây, những cảm nhận buổi sớm thì chiều đã
khác. Người xem tự cảm nhận những những điều mà tự mình cho là đẹp, thì sao còn
nói nên lời mà làm gì? Rồi [chúng tôi] mời nhau uống rượu, khi đã ngà ngà, ông
Đắc Anh lại nói: Tôi muốn được biết Hồ vì sao lại được gọi là Hồ Kiếm! Tôi cười
mà đáp rằng: Ngài muốn tôi nghi chép lại để Hồ được giữ lại mãi hay sao? Chờ đến
lúc tôi ghi lại Hồ mới còn thì Hồ đã mất từ lâu rồi. Chẳng thấy [chỗ] mà trước
đây là Hồ, giờ đã ngói lợp thành nhà. Hồ Bảy Mẫu, giờ đã thông đường lớn. Cột cờ,
trước đây là hồ sen. Cục đúc tiền, trước đây là hồ Thủy Quân. Cũng có khi trăng
lặn [tức cuối tháng] là hồ, trăng ló [đầu tháng] đã thành nhà cửa. Hôm qua hãy
còn là doanh trại, hôm nay đã thành hồ phẳng rồi. Thế nhưng kim cổ chẳng giống
nhau, phế hưng xưa nay cũng khác. [Mới dẫn ra mà có còn đâu?]. Ngài muốn nghe,
tôi cũng có điều kể cho Ngài được biết về Hồ. Xưa, khi nhà Lê sắp bị nhà Mạc tiếm,
vua Tương Dực (1509-1516) đến chơi Hồ này [Hồ Kiếm], trước đã làm mất thanh kiếm
khai quốc ở đây, tìm mãi mà chẳng được, bởi thế nên hồ có tên là Hồ Kiếm. Hơn nữa,
lúc đầu khi nhà Lê chưa dấy, nước ta thuộc vào nhà Minh, bọn quan Tàu chỉ lo
làm lợi cho nước của chúng mà chẳng đếm xỉa gì đến dân ta, người hiền chịu khuất
phục, dân không sống nổi. Thái tổ [Lê Lợi] đã nổi dậy đánh đuổi chúng, quân giặc
đầu hàng có đến hàng vạn mà đều tha cho về nước, chứ không nỡ giết, đến nay đã
hơn 400 năm, nhà Lê lại mất lần nữa. Thế nhưng, nhờ đấy mà nước ta không còn phải
lo mối giặc phương Bắc. Dẫu cảm kích ơn xưa, mà uy của thanh gươm ba tấc hãy
còn. Vậy thì, Hồ có tên là Hồ Kiếm không phải chỉ chuyên ở kiếm, mà ấy là do
công của kiếm đem lại. Chẳng thế, sau Lê Trung Hưng, chúa Trịnh thường đến Hồ
Tây làm nơi hành cung, trồng hoa sen ở đấy, đến nay hãy còn, [thế thì] sao người
ta không dùng sen để đặt tên cho hồ!
Hoằng Thành - Hoằng Hóa - Thanh Hóa, giờ Tý ngày 28 tết năm Giáp Ngọ (2014).
Lê Hoắc Phong
[1] Bóng in xuống mặt
hồ.
